Synagoga wzniesiona w 1642 roku zwana Wielką jest drugą co do ważności, po krakowskiej i jedną z najstarszych synagog w Polsce. W miejscu obecnego obiektu stała już wcześniej (w XVI) drewniana bożnica.

Zachowany do dzisiaj murowany budynek synagogi wzniesiono na planie kwadratu o wymiarach 18 na Wielka Synagoga18m, w stylu barokowymi z licznymi elementami późnorenesansowymi. Wewnątrz, w parterowych przybudówkach otaczających budynek z trzech stron znajdowały się pomieszczenia dla kobiet, przedsionek z biurami kahału i sądem gminy oraz szkoła religijna- chader. Wyraźnie zaakcentowana w środkowa część zwana Wielką Salą przeznaczona była dla mężczyzn którzy ukończyli 13 lat. W samym centrum znajduje się imponująca bima wsparta na 4 potężnych 9-cio metrowych kolumnach na których opiera się dziewięciopolowe sklepienie synagogi. Bima była miejscem, gdzie znajdował się stół do wykładania i czytania Tory oraz z tego punktu kantor prowadził modły. Na ścianie wschodniej (symboliczny kierunek Jerozolimy) usytuowany jest Aron ha-kodesz, z głęboką wnęką do przechowywania zwojów Tory, zasłonięty parochetem, oddzielającym „sacrum” od „profanum”. (Parochet w Świątyni Jerozolimskiej wydzielał miejsce, gdzie przechowywana była Arka Przymierza.) Ściany Sali Wielkiej zdobią polichromie z XVII i XVIII wieku z motywami roślinno- zwierzęcymi oraz tekstami modlitw w języku hebrajskim i aramejskim. Budynek przykryty jest łamanym dachem, jakże charakterystycznym dla ówczesnego polskiego pejzażu.

W XVII w dobudowano do północno- wschodniego narożnika niską wieżę, która pierwotnie służyła jako więzienie dla Żydów. W latach 40-tych XIX w przeprowadzony był generalny remont synagogi. Choć w synagodze funkcjonującej obecnie jako Oddział Muzeum w Białymstoku znajduje się bogaty zbiór judaików, to jest to zaledwie niewielka część tego co zostało zniszczone i zrabowane przez hitlerowców.

Los wyznawców Religii Mojżeszowej w czasie II wojny światowej był jak w wielu innych miejscach tragiczny. 25 sierpnia 1941roku prawie połowa mieszkańców Tykocina, którą oni stanowili (2500 osób) została wyprowadzona do lasu koło wsi Łopuchów i tam, w ciągu dwóch dni rozstrzelana.

Wielka synagoga jest licznie odwiedzana przez Żydów z całego świata jak również wszystkich pragnących poznać tradycje tego narodu. Oprócz funkcji muzealnej w synagodze odbywają się też cykliczne wydarzenia kulturalne związane między innymi z żydowskimi świętami (Święto Purim). Ciekawe są też koncerty wykonywane w języku hebrajskim i jidisz.

Adres: ul Kozia 2

Obiekt wpisany do rejestru zabytków pod nr: 81 (87) z 24.01.1957

źródło informacji: www.ciekawepodlasie.pl;  autor: Grzegorz Kossakowski